Ο Μαγουλάς είναι ένα ορεινό χωριό της Κρήτης και βρίσκεται στο Οροπέδιο Λασιθίου. Η ιστορία του ξεκινά πολύ πιο πριν από τις καταγραφές των Ενετών καθώς η περιοχή όπου είναι χτισμένο, είχε αποτελέσει οικισμό της προμινωικής περιόδου με γνωστότερες στο ευρύ κοινό περιοχές αρχαιολογικού ενδιαφέροντος το λόφο του Αφέντη Χριστού και την περιοχή της Πηγαλίστρας, όπου βρέθηκε ο μινωικός βασιλικός τάφος.

Η πρώτη καταγεγραμμένη αναφορά (Καστροφύλακας, Κ104) του χωριού Μαγουλά (Magula Mettocchio) θα γίνει το έτος 1583, όπου η Ενετία είχε επιτρέψει ξανά την καλλιέργεια –όχι όμως μόνιμη κατοίκιση- στο Οροπέδιο. Ο Μαγουλάς αποτέλεσε ένα από τα πρώτα χωριά που κατοικήθηκαν εκείνη την περίοδο και στην επόμενη καταγραφή του Βασιλικάτα (1630) με την ύπαρξη 15 σπιτιών, θα χαρακτηριστεί και ένα από τα μεγαλύτερα. Η προέλευση του ονόματός του προέρχεται από το λατινικό magulum, που σημαίνει μάγουλο (στο μάγουλο του βουνού) αλλά και λόφος. Μετά την τούρκικη κατάληψη της Κρήτης (1669), στην απογραφή του 1671, ο Μαγουλάς αναφέρεται με 9 συνολικά κατοίκους ενώ στην απογραφή του 1834 που παραθέτει ο Pashley, ο αριθμός μεγαλώνει σε 25 χριστιανικές οικογένειες. Οι μετέπειτα απογραφές που ακολούθησαν, έχουν τα ακόλουθα στοιχεία: το 1881, το χωριό καταγράφεται με 161 κατοίκους, το 1900 με 143 κατοίκους, το 1920 με 130, το 1928 με 201, το 1940 με 223, το 1951 με 208, το 1961 με 152, το 1971 με 121, το 1981 με 111, το 1991 με 113, το 2001 με 94 και το 2011 με 80 μόνιμους κατοίκους.

Πρώτο ιστορικό γεγονός που έχει μείνει χαραγμένο στις μνήμες πολλών γενεών του Μαγουλά, είναι η υπεράσπιση της θρησκείας τους με το χτίσιμο της εκκλησίας του Αγίου Σπυρίδωνα. Ο τότε ναός ήταν ένα πολύ μικρό κτίσμα που δυσκόλευε την τέλεση των θρησκευτικών λειτουργιών. Οι κάτοικοι του Μαγουλά ζητούσαν συνεχώς από το γερο-Χανιαλή να τους επιτρέψει το χτίσιμο μιας μεγαλύτερης εκκλησίας. Εκείνος τελικά τους άφησε, δίνοντας επίτηδες διορία ένα υπερβολικά μικρό χρονικό διάστημα που καθιστούσε αδύνατη την ολοκλήρωση της κατασκευής. Οι χριστιανοί, όμως που μαζεύτηκαν από το Μαγουλά και τα γύρω χωριά ήταν τόσοι πολλοί, που λέγεται πως έκαναν μια ανθρώπινη αλυσίδα από τη θέση Πετροκοπιό του Κλώρου (ορεινή περιοχή πάνω από το Μαγουλά) μέχρι το χωριό και έδιναν ο ένας στον άλλο τις πέτρες ολοκληρώνοντας έγκαιρα την εκκλησία.

Στη συνέχεια, ακολουθεί η εξέγερση των Λασιθιωτών εναντίον του Χασάν Χανιαλή, ο οποίος συνεχίζει το τυρρανικό έργο του πατέρα του απέναντι στους χριστιανούς. Με επικεφαλή τον παπά του Μαγουλά, Νικόλαο Αλέξη, συγκροτείται μια επιτροπή, η οποία αναλαμβάνει να διαμαρτυρηθεί στις τουρκικές αρχές στο Ηράκλειο για την καταπίεση του Χανιαλή. Έτσι, το 1815 εξεδόθη μυστικό φιρμάνι στον Πασά της Κρήτης, το οποίο διέταζε τη θανάτωσή του. Όπως αναγράφει ο παπά Νικόλαος Αλέξης σε ένα εκκλησιαστικό βιβλίο του, που είχε διασωθεί από τον τρισέγγονό του Εμμανουήλ Δολαψάκη:
«1815 26 δεκτεμβρίου, έπνιξε ο πασάς το Χανιαλή».

∼

Το έτος 1817, ένας άλλος Τούρκος προκάλεσε προβλήματα στο Οροπέδιο και ειδικά στο Μαγουλά. Ήταν ο γενίτσαρος Τσούλης, ο οποίος ήταν γνωστός για την προσβλητική συμπεριφορά του απέναντι στους χριστιανούς και ιδιαίτερα για τις απαγωγές γυναικών. Με επικεφαλείς τρεις από τους γιους του παπά-Νικόλαου Αλέξη, Γιώργη, Αλέξανδρο και Μανώλη, συγκροτήθηκε ομάδα Λασιθιωτών, που στήνοντας ενέδρα στον Τσούλη στο Σέλι της Χορτασάς τον σκότωσαν για τα αδικήματα που είχε διαπράξει. Στις επαναστάσεις εναντίον των Τούρκων τις χρονιές 1823 (23/1) και 1867 (21/5), ο Μαγουλάς, όπως και τα υπόλοιπα χωριά του Οροπεδίου, θα υποστεί μεγάλες ωμότητες και καταστροφές αλλά θα συνεχίσει να συμβάλλει στον αγώνα των Λασιθιωτών.

Στους επόμενους αγώνες των Ελλήνων (Μικρασιατική εκστρατεία, Βαλκανικοί, Α’ και Β’ Παγκόσμιοι Πόλεμοι), αρκετοί Μαγουλιανοί* θα λάβουν μέρος στην προάσπιση της πατρίδας τους πολεμώντας στη Μ. Ασία, τη Βόρεια Ελλάδα, Θεσσαλία, Ήπειρο, Αλβανία, Μ. Ανατολή και Κρήτη, συνεχίζοντας έτσι το έργο των προγόνων τους στην καταπολέμηση κάθε παράγοντα που παραβίαζε τα εθνικά και θρησκευτικά φρονήματα του τόπου τους.